ظهور كليسا به عنوان مكاني براي تجمع مسيحيان در رشد مسيحيت نقش به سزايي داشته است. گرچه اولين كليسا ها بر اساس شواهد تاريخي در مهركده ها شكل گرفت و بعد ها نيز بر ساختار داخلي و خارجي كليسا اثر گذاشت اما عمده مسيحيان تمايل دارند ساخت كليسا را به حضرت مسيح (ع) منسوب كنند. آشوري ها نيز از اين قاعده مستثني نيستند. گرچه كليسا به معناي مجمع ايمانداران است و بر همين مبنا نبايد ساختار كليسا مهم باشد اما به نظر مي رسد در گذر زمان نه تنها ساختمان كليسا، مجمع ايمان داران را تحت تأثير قرار داده، بلكه سازمان كليسا به عنوان قطبي اثر گذار ايمان داران را راهبري و كنترل كرده است. آن چنان كه تفسيرهاي فردي يا كليسايي بر آموزه هاي كتاب مقدس پيشي مي گيرد. شاهد اين مدعا، وضعيت كليساهاي هفت گانه در زمان پولس رسول و انشقاق هاي بعدي در پيكرة واحد مسيحيت است.[i]
به هر روي، كليساهاي اوليه بر مبناي آن شعار اصلي، يعني حضور ايمان داران تشكيل شد. علي الخصوص كه طرفداران مسيح هنوز تحت ظلم و فشار بودند. گاه منزل فرد دين مندي، مركز تجمع مسيحيان بود و يا غاري و سر پناهي كه در آن فقط بتوان گرد هم آمد و خداي را سپاس گفت اما با مسيحي شدن امپراطور روم در قرن 4 م و رسميت دين مسيح (ع) عبادتگاه‌هاي باشكوهي ساخته شد كه از دل آن سبك ويژه‌اي براي معمار كليسايي ظهور كرد. در نمازخانه‌هاي اوليه، مكاني براي نشستن وجود نداشت و مردم به صورت ايستاده عبادت مي‌كردند. اما مراسم عشاء رباني با قدرت و شكوه تمام برگزار مي‌شد (ميلر، 252 ـ 253 :1931). در دوره‌هاي مختلف سبك هاي ويژه‌اي براي ساخت كليسا‌ها و صومعه‌ها مرسوم گرديد. كليساي باسيليكايي [ii] شاخص معماري مسيحي بود و آن را از معماري يوناني و رومي مجزا مي كرد. (مدد پور، 152 :1381).
كليساهاي شرق آشوري از سنت كلي كليسا‌ها پيروي مي كنند. كليساهاي موجود در شهر اروميه و روستاهاي پيرامون آن، داراي فرم متفاوتي از لحاظ معماري هستند. اين كليسا‌ها بر مبناي ضرورت و مقتضيات ويژة دورة خود، اغلب فقط براي پرستش ايجاد شده‌اند. مثلاً كليساي ننه مريم در شهر اروميه معماري ويژه‌اي ندارد. در نگاه اول يك ساختمان ساده به نظر مي‌آيد. اما فضاي دروني آن شامل چند اتاق كوچك و تو در تو است. در قسمت ورودي دو اتاق كوچك با سقف كوتاه از طريق يك راه رو بسيار باريك به بزرگترين بخش كليسا كه محراب نيز در آن قرار دارد، متصل مي‌شود. محراب رو به سوي شرق قرار گرفته و فقط شامل يك سكوي تقريباً سه متري است. در داخل اين فضا از صندلي و نيمكت و يا پرده‌اي كه محراب را از ساير بخش‌ها جدا كند، خبري نيست و با توجه به اين كه سابقاً مراسم مذهبي به صورت ايستاده برگزار مي‌شده، هفتاد الي 100 نفر به صورت فشرده، امكان برگزاري مراسم را در آنجا داشته‌اند. البته امروزه اين كليسا توسعة چشم گيري يافته و در كنار اين بنا ساختمان جديد يك كليساي نو بنيان، قابل رويت است .
اما در تهران دو كليساي مرتبط با شرق آشوري، از قدمت چنداني برخوردار نيستند. كليساي موجود در خيابان غفاري، از طريق صليب سنگي بزرگي كه در نماي بيروني آن به كار رفته، قابل تشخيص است. نماي خارجي كليسا با پنجره هاي عمودي بلند و دري كه ميان دو ستون قرار دارد، مشخص مي شود. بر روي اين در علاوه بر دو صليب (بر روي دولت در) دو نقش متقارن از پرچم آشوريان جهان، حك شده و در قسمت بالايي و زير صليب نيز بر روي سنگ سفيد به خط آشوري كليسا معرفي گرديده است. چند پله (هفت عدد) فرد را به در ورودي مي‌رساند. معمولا اين در بسته است و تردد از قسمت پاركينگ كليسا صورت مي گيرد. در قرينة اين در رو به حياط كليسا، در ديگري قرار گرفته كه مردم از آن بخش وارد نمازخانه مي‌شوند.
به طور كلي فضاي بيروني كليسا به دو بخش قابل تقسيم است: ساختمان نماز خانه، سالن كليسا و ملحقات آن. نماز خانه مهمترين و مركزي ترين بخش كليسا به حساب مي‌آيد. كلية مراسم مذهبي در داخل اين مجموعه بر گزار مي‌شود. خود نماز خانه شامل دو بخش اصلي است؛ يكي محراب و ديگري سالن. در بخش محراب كه در شرق كليسا قرار گرفته و داراي ارتفاع بيشتري نسبت به سطح اصلي است، فقط كشيش، اسقف و شماسان رفت و آمد مي‌كنند. در كنار محراب ، دري وجود دارد كه مدخل ورودي به بخش اصلي محراب است. براي ورود به محراب ابتدا بايد از رخت كن عبور كرد. معمولاً كشيش و شماس ها قبل از اجراي مراسم به داخل رختكن مي‌روند و سپس در زمان مناسب وارد محراب مي‌شوند. رختكن درسمت چپ محراب قرار دارد. در سمت راست محراب نيز دري وجود دارد كه به اتاق ادوات و وسايل مخصوص مراسم مذهبي منتهي مي‌گردد. دراين اتاق، حوضچة غسل تعميد قرار گرفته و معمولاً شماس در حين اجراي مراسم و در مواقع مناسب از اين در خارج شده و به ميان مردم مي‌روند. (براي دست دادن با مردم يا چرخاندن عود دان بين جماعت در حين مراسم عشاءرباني).
ورود مردم و افراد عادي از اين در بلا ماانع است اما هيچ فرد معمولي حق حضور در محراب را ندارد.
در سالن كليسا نيمكت‌ها در رديف هاي سه گانه چيده شده‌اند. رنگ اين نيمكت ها قهوه‌اي متمايل به قرمز است. اما فضاي داخلي محراب، متشكل از يك فضاي باز است كه بالاترين قسمت آن مذبح مي‌باشد. اين بخش “ يك سكوي” چهار پله‌اي است كه در پله‌هاي اول و دوم (به صورت متقارن ) شمعدان هايي قرار دارد. در قسمت انتهايي يك كتاب مقدس سرخ رنگ كه صليب بزرگي بر آن نقش بسته قرار گرفته و در مقابل آن يك شمعدان سه شعله و درست پشت آن ها يك صليب طلايي بسيار بزرگ ( كليساي شرق آشوري در خيابان آقابالازاده در سال 1382).
مذبح مكاني است كه نان و شراب مقدس در آن قسمت قرار مي‌گيرد و تقديس مي‌شود.(الف، 2)در اين بخش چند كتاب مقدس و يك ميكروفون به چشم مي‌خورد. فضاي هلالي شكل محراب، به وسيلة پردة قرمز رنگي از سالن كليسا جدا مي‌شود. بر روي اين پرده نيز دو صليب طلايي رنگ دوخته شده است. در سمت چپ محراب (دقيقاً چسبيده به آن ) سكويي قرار دارد كه كشيش موعظات خود را در آن جا براي مردم قرائت مي‌كند. اين سكو با سنگ مرمر تزئين شده و معمولاً يك شمع بر روي آن قرار دارد. شماس نيز نان مقدس را در صورت اضافه ماندن در اين قسمت بين مردم توزيع مي‌كند. پرچم سفيدي در سمت راست محراب و نزديك در وجود دارد كه نمادي از كليساي شرق آشوري بر آن گلدوزي شده، عود دان نيز در مقابل اين پرچم قرار گرفته است. صندوق مخصوص اعانات با فاصلة كم از عود دان قرار دارد و پارچه سبد مانندي كه خادمان كليسا براي جمع آوري اعانه پيش روي مردم مي گيرد پشت ميز كوچكي قرار گرفته كه بر روي آن كتاب مقدس را قرار مي‌دهند و اغلب مردم آن را هنگام ورود به كليسا مي‌بوسند.
معمولاً گروه كر درانتهايي ترين بخش كليسا، درست روبه‌روي محراب مي‌ايستند. بديهي است كه مردم نيز روبه محراب مي‌نشينند. در فضاي دروني نمازخانه هيچ عكس يا مجسمه‌اي از مسيح (ع) يا مريم (س) و يا ساير قديسين مشاهده نمي‌شود. در فضاي بيروني نيز چنين چيزي قابل رويت نيست ( مشاهدات شخصي از كليساي مذكور).
علت اين مسأله از نظر برخي آشوريان چنين عنوان مي‌شود كه در اثر جنگهاي ايران و روم عكس حضرت مسيح مفقود شد و از آن پس در كليساي شرق آشوري از تصاوير مذهبي استفاده نگرديد. (الف،4)پس ظاهراً، وجود عكس در كليسا پيش از اين مرسوم بوده است. در حال حاضر نيز كليساهاي كاتوليك آشوري، به وفور از عكس مريم (س) و مجسمه او و يا تصوير كودكي مسيح (ع)، استفاده مي‌كنند. احتمالاً ريشة تاريخي اين مسأله به زمان لئون سوم، امپراطور روم، باز مي‌گردد. در قرن 8 م بر اثر اتهاماتي كه برخي از مسلمان و بعضاً مسيحيان به وجود عكس ها و مجسمه‌هاي متعدد در داخل كليسا وارد كردند، نصب هر نوع تصويري درون كليسا ممنوع شد(ناس، 423 :1348 ). علي رغم مخالفت هاي بسيار اين فرمان حدود 100 سال اجرا شد اما بالاخره شورايي تشكيل گرديد و اين موضوع مورد بحث قرار گرفت. شورا به وجود تمثال‌ها و مجسمه ها در داخل كليسا به عنوان يك اصل، نظر داد و افرادي كه خود را از پرستش تمثال‌ها محروم مي‌كردند، لعنت شدند. به اين طريق كليساهاي غربي مجدداً از عكس و تمثال‌ها استفاده كردند اما كليساهاي شرقي همچنان بر باور خود باقي ماندند (الدر6-5 :1326).
فضاي بيروني نماز خانه نيز شامل كليسا و ملحقات آن است. يك حيات تقريباً متوسط حد فاصل بين دو ساختمان مي باشد. شمعدان بزرگي براي روشن كردن شمع هاي نذري داخل حياط قرار گرفته، منزل خادم كليسا و دستشويي‌ها در اين بخش قرار دارند. در طبقة اول و دوم ساختمان سالن و آشپزخانة كليسا قرار گرفته، دفتر كار كشيشان، انجمن كليساي شرق و دفتر ثبت ازدواج و طلاق نيز در اين ساختمان است. در اعياد مذهبي يا مراسم ازدواج از سالن كليسا استفاده مي‌شود. برخي از تبريكات اعياد مهم نيز در اين سالن برگزار مي‌گردد. اين اجزاي ظاهري كليسا بود، اما از نظر متألهان مسيحي، هر قسمتي از بناي كليسا معناي ديني خاص دارد .
“سر در كليسا وجود مقدس مسيح است كه به بركت وجود وي به بهشت گام مي‌نهيم. ستون هاي كليسا، متألهان و عالمان دينند كه كليسا قائم به وجود ايشان است. زهدان مريم ـ آن جا كه عيسي گوشت آدمي به تن كرد ـ رخت كن كليسا است كه در آن كشيشان جبه‌‌هاي روحانيت را بر اندام خويش مي‌آرايند” (مدد پور، 151 : 1381).
براي تأسيس يك كليسا نيز مقدماتي لازم است. لزوم ساخت بنا، تعداد مسيحيان است. اگر در شهري يا منطقه‌اي تعداد مسيحيان افزايش يابد، ساخت كليسا در آن جا آغاز مي‌شود. براي شروع كار ابتدا مراسم بركت اولين خشت يا همان اولين كلنگ توسط كشيش انجام مي شود. (الف، 3)
وقتي بنا تكميل شد، باز هم كليسا تقديس مي‌شود. اين امر فقط توسط يك اسقف يا كشيش رتبه بالاتر صورت مي گيرد. در واقع سنگ مرمر محراب كليسا توسط اسقف دستگذاري و توسط روغن مقدس تدهين مي‌شود. اورادي نيز از كتاب مقدس قرائت مي‌شود. به اين ترتيب كليساي جديد، تعميد يافته و براي اجراي مراسم مذهبي آماده است. (الف ، 2 و4)
[i] مراجعه شود به نامه‌هاي پولس رسول به كليساهاي هفت گانه و تاريخ كليسا
[ii طرح اين كليسا بر گرفته از صليبي بودكه سر نيم دايره آن به سوي شرق قرار داشت و درست در قسمت سر صليب محراب قرار ميگرفت. در: سير حكمت و هنر مسيحي (عصر ايمان، سازمان تبليغات اسلامي، تهران: 1381)